Gelenekler
Evet, bu yazımıda sizlere doğup ve büyüdüğüm, Anadolu'muzun güneyindeki Çukurova bölgesinin merkezi olan "Adana" mızla ilgili konuşma şiveleri ve tabirlerini, sevgili meslektaşım ve kıymetli arkadaşım, dostum inşaat mühendisi Aydın Sihay'ın tutmuş olduğu notlardan faydalanarak, bu bilgileri size aktarmak istedim.
Gerçi aşağıda vereceğim bu cümle ve kelimeler, artık bugünün Adana'sında pek kullanılmasada, enteresan olduğu için özünü Adana'lı hisseden her kişinin arşivinde, kütüphanesinde bulunur.
Hadise şöyle başlar. Külhanbey argosu ile bir tekerleme size...
*(Külhanbey=Kabadayı, zayıfı kollayan kaba kuvvet, Karagöz oyununda bir tipleme)
*(Argo=Günlük edebi değerlerden uzak sokak insanının konuşma dili)
*(Tekerleme=Ağızda yuvarlanan söz, saçma sapan söz, eşsesli kelimelerle kurulu konuşma)
" Adanalıyık Allah'ın adamıyık..!
Gışın avradı oynatır,
yazın yanında yatarık..!
Ceketimizi satar galdırımda yatarık,
darağacı salıncağımız dabanca oyuncağımız,
varmı len yan bakanınız..!! "
" Adanalıyık Allah'ın adamıyık..!
Bici bici yerik,
şalgam içerik..!
Gündüzleri pamuk toplatırık,
geceleri karı hoplatırık "
Gelelim şimdi de "Adana" tabirlerine...
KELE GURBAN SİZ DE ADANA'LILAŞTIRAMADIKLARIMIZDAN MISINIZ?
*(KELE=soru cümlesinde kullanılan (ki) eki)
*çimmek = yikanmak (Azerbaycan dili)
*ganala gidek çimek mi lan? ='su kanalına gidip, yüzelimmi arkadaşım.?
*kındırmak= aralamak
*lan gardaş yandık galan şu gapıyı kındır ızcık = 'çok sıcak oldu arkadaşım kapıyı biraz aralarmısın lütfen'
*küncü = susam
*dezzeoğlu bu nası kazangevrek! hemi gıllik hemide küncüsü az = 'sayın simit satıcısı bu nasıl simit? hem çok küçük hem de susamları az'
*zibil =çok, aynı zamanda çöp anlamına gelir (Azerbaycan dili=Çöp)
*cıvırlara bak lan zibil gibi = 'şuraya bakarmısın burada ne kadar çok genç ve güzel hanımefendi var'
*mintan = gömlek
*gıllik = kücük, minik
*cülük= civciv
*helke = kova
*cıncık = cam
*ayaaamı cıncık cızdı = 'ayağımı cam kesti'
*dinelmek = ayakta durmak
* lan 2 saattir dineliyom sıcaan altında galan gel de gidek = 'arkadaşım 2 saattir burada ayakta bekliyorum seni. artık gel de gidelim lütfen'
*geçek = geçelim
*şurdan itimata binek ganaldan geçek az da çeerdek alırık aşörtmenin cebine koyarık. damda guş uçururken bocitle buzlu su da alak akşama da geri dönek =
'şu duraktan itimat dolmuşuna binelim kanalın üzerinden geçelim. bir miktar da çekirdek alıp eşofman'ın cebine koyarız. çatı da uçurtma uçururken sürahi ile buzlu su da alırız. akşam olunca da geri döneriz'
*dönek = dönelim
*binek = binelim vs
*he = evet (Azerbaycan dili)
*abov = aman
*çerdek = çekirdek (ayçiçeğgünebakan)
*aşörtmen = eşofman
*dam = çatı
*bocit = bakır sürahi (sonradan alüminyuma döndü)
*zibil = çöp
*zibillik = çöplük
*zibil gibi = çok, gereğinden fazla miktarda
*hayma = damlarda asma dallarının toplandığı çardak
*araya gitmek = ziyan olmak
*davşan = tavşan
*gıran = yaramaz çocuk
(cümle içinde kullanalım: 'mahallenin gıranları iki dakika susmadılar ki uyuyak biraz!')
*allöş = bir şaşırma nidası
(cümle içinde kullanalım: 'allööööş! kuşlara bak amma çok...')
*çul = kilim, yer yaygısı
*peşkir = havlu
*galan = bundan sonra
(cümle içinde kullanalım: galan, onun gelmesini beklemeyip, erkenden gideceğim)
*galle : kasa, içine para konan çekmece
*zıypmak: kaymak
(abooov! çocuğun ayaaa zıyptı, düştü!. vay anam vay!..)
*eke : kibirli, ukela, bilmiş bilmiş konuşan, kimseyi beğenmeyen
*ziplemek : saplamak
*cıbartmak : birinin çıplak yerine vurunca orayı kızartmak yakmak
*cıbarmak : vurulan yerin kızarması yanması
*gıcık almak : birinden gıcık alırsınız onun doğrusunun 'gıcık olmak' olduğunu iddia eden bissürü insan var
*gulle : misket, bilye
*dakkalık gulle : atışlarda kullandığınız gulledir açıklaması yapılmamış sanırım
*devrisi gün : sonraki gün
*beriki gün : önceki gün
*daşşakapan : hoplayan zıplayan değişik ve küçükken acayip korktuğum bi böcek
*DUZSUZ : (tuzsuz) : lüzumsuz insan tüm gıcık özellikleri bünyesinde barındıran insan her türlü durum için kullanılabilir.
*ondan kertim : ondan sonracığımaa
*yazı : tarla
*yuka: sığ, yüksek ya da derin olmayan
*comca = kepce
*avel=aptal
*böğü=zehirli örümcek
*bayaktan=az önce
*bider=tohum
*banadura=domates
*cılk=çürük
*cere=kulplu testi
*cibiliyet=geçmiş
*dulda=sığınak, kuytu yer
*döş=göğüs
*enik=köpek yavrusu
*eşgi=ekşi
*esvap=çamaşır
*essah=sahi
*Eli eğri : Hırsız
*Malıyla malamat olmak = Parasıyla Rezil Olmak
*Yüzü astarından pahalı = Getireceği kardan daha fazla zarar gelmesi
*Epey cıncık kırdı =Potkırmak
*Mart sıpası = Yerinde Duramayan
*Ziv ziv gezmek = Boş boş gezmek
*Eşkere konuşmak = Boş yere konuşmak
*Mezhebi geniş = Herşeye uyan
*Zurnanın zırt dediği yer = Konunun en önemli noktası
*Ağzı pis = Küfürbaz
*Gece mitilde yatar gündüz çalım satar = Durumuna bakmadan caka satmak
*Ağzının domarışından omar diyeceğini anlamak = Söyleyeceği şeyi hareketlerinden anlamak
*Gel gelelim çam kertmesine = gelelim kurufasulyenin faydasına
*Mitili atmak = Yerleşmek
*Mukufuna varmak = Anlamak
*Anası sarımsak, babası soğan =Sıradan
*Göz görgüsü Ne oldum delisi = sonradan görme
*Ne ondurur, ne öldürür = Ne durumunu iyileştirir, nede çok kötüleştirmek
*Gözünden sürmeyi çekmek = Kurnazlık
*Nuh Nebi'den kalma = Çok eskiden kalma
*Aydan arı, günden duru olmak = Parlamak
*Oklava yutmuş yılan gibi = Eğilmekte zorlanıyor gibi görünmek
*Havsalası almamak = Anlayamamak
*Pel pel bakmak = Garip garip bakmak
*Hem nalına hem mıhına =İki yüzlülük
*Pinti Bekir = Pintiliğin bir derecesi
*İt kılı potsal bağı = Bir işe yaramaz
*Poyrazdan alıp yele vermek = Harvurup harman savurmak
*Cinleri başına ağmak = Delirecek şekilde kızmak
*Sepeti seyrek = Ağzında lafı tutamamak
*Çalıyı tepesinden sürmek = Ön yargılı olmak
*Kanı soğuk =Az konuşan, sessiz
*Sütü bozuk = Şerefsiz
*Köküne acı soğan doğramak = Kökünü kzımak
*Tilkiye tavuk güttürmek = Olmayacak işi yapmak
*Kuru derede sele gitmek = Olmayacak duruma düşmek
*Un çuvalı gibi tozar =Kendi kendi kızıp durmak, köpürmek
*Dussuz dussuz konuşmak = Salak salak konuşmak
*Elem eşkere = Açıkça
*Yayan yapıldak yola düşmek= Yalın ayak, başı açık yola düşmek
*Mısmıl = müsait (Cümlede kullanalım; Mısmıl bir yerde inecek var)
*Taka= Pencere (Cümlede kullanalım; Takayı aç da güneş girsin içeri)
*Dıkılmak= İçeri girmek ( Cümlede kullanalım; Eve dıkıldık yemeğe oturduk)
*Suğluk veya suuluk = Bıçak ( Cümlede kullanalım; Gızım mutfaktan suuluu getir gel)
*Lenger= Geniççe bakir pilav gibi yiyecekleri koymaya Cümlede kullanalım;servis yapmaya yarayan kap.
(Pilavı lengere koyunda yiyek)
*Celfin= Genç Tavuk (Cümlede kullanalım; Anamın yumurtalarından çıkan celfinler bunlar işte)
*Düve= Genç inek (Cümlede kullanalım; Düveleri gütmeye kim gitti?)
*Kuskun= Eşeklerin semerin üzerinde tutmaya yarayan kalçasını dolanan geniş bant şeklinde kuşak.
(Eşeğin kuskunu kopmuş)
*Kuskunu Düşük =Deyim olarak anlamı rüküş veya salaş giyinmiş anlamındadır.
(Cümlede kullanalım; Şu kuskunu düşüğe bakın)
*Köşker= Ayakkabı tamircisi
*gadanı aliim=günahların benim olsun
*nahal geldin=ne zaman geldin...
*laylon= naylon (traktör römorku)
*anarya = 'geri' anlamına geliyor. İşgal yıllarından kalma Fransızcadan geçme bir kelime.
Civar illerde de kullanan bir kelimedir. (örnek cümle:Arabayla anarya anarya gel.)
*vırrığı yelli = aklı bir karış havada
*tike = kuşbaşı et (Azerbaycan dili)
(Usta iki tike atsana köze) Usta iki kuşbaşı et mangala koysana
*cibindirik = cibinlik
(Cibinlik= Sıcak Çukurova gecelerinde damda sivrisinekleri değil ama gözenekli yapısından dolayı serin havayı geçirme özelliği olan, pamuklu tülden yapılma, tül çadır)
*gulle = bilye, bilya, misket
(Lan gel gulle oynayak) Arkadaş gel bilye oynayalım
*manık = kedi yavrusu
*gındırık = aralık, az açık, küçük boşluk
(Kedinin manğı kapının gındırığından dışarı kaçtı) Kedinin yavrusu kapı aralığından dışarı kaçtı
Belki de bu yukarıda verdiğim, kelimeler ve cümlelerin bir kısımı Anadolu'muzun bir çok yöresinde de kullanılıyordur. Şayet böyle bir durum varsa, beni bilgilendirirseniz çok sevinirim doğrusu.
Örneğin, tesbit edebildiğim kadarı ile bazı kelimelerin AZERBAYCAN TÜRKÇESİ ile aynı olduğunu da görebilirsiniz. Daha önce (MB) Milliyet Blogda yazmış olduğum ;
Kardeş Azerbaycan ve lisanı
http://blog.milliyet.com.tr/Blog.aspx?BlogNo=121266
Sizlere bol bol sevgiler ve saygılar sunarım, efendim...
NECİP KÖNİ - A D A N A / TR
*RESİM* http://www.sinematurk.com/images/film/3757_2.jpg
*KAYNAK* Sn.AYDIN SİHAY -İnş.Müh. / müsaadesi ile kısmi NOTLARINDAN alınmıştır...
